Gebruik van vervallen gemeentewapens – 'dorpswapens'

Wapens van opgeheven gemeenten

Gemeentewapens zijn officieel bij Koninklijk besluit – vroeger ook bij besluit van de Hoge Raad van Adel of ministerieel besluit – exclusief voor die gemeenten vastgesteld als teken van het lokale bestuurlijke gezag. Een gemeentewapen mag dan ook alleen door de gemeente worden gevoerd.

Het gemeentewapen komt te vervallen wanneer de gemeente wordt opgeheven. In bepaalde gevallen kan het wapen worden voortgezet door een nieuwe gemeente met dezelfde naam of als de bestaande gemeente onder een nieuwe naam verder gaat. Maar meestal worden wapens van voormalige gemeenten niet langer meer gevoerd.

Hergebruik van vervallen gemeentewapens

Veel gemeenten van nu bestaan uit een samenvoeging van dorpen (en ook kleine steden) die ooit zelfstandige gemeenten waren. Deze dorpen zijn weliswaar opgegaan in een groter bestuurlijke verband, maar hebben hun eigen sociale en culturele identiteit behouden. De inwoners voelen zich dan ook meestal eerder verbonden met het dorp waarin ze wonen. Die verbondenheid zien we onder andere terug in het gebruik van ‘dorpswapens’.

Dorpswapens zijn wapens van plaatsen die niet of niet langer meer bestuurlijk zelfstandig zijn. Het zijn de niet-officiële kentekens van dorpen en dorpsgemeenschappen die worden gevoerd als symbool voor de sociale verbondenheid van de inwoners of worden gevoerd om cultuur-historische redenen. Dorpswapens worden aangenomen en gevoerd zonder tussenkomst van de overheid. Ze bestaan naast het officiële gemeentewapen. Dorpswapens hebben eigenlijk geen officiële status, maar worden soms bij gemeenteraadsbesluit (opnieuw) voor dorpen binnen de gemeente vastgesteld.

Bescherming van vervallen gemeentewapens

Er zijn geen wetten of regels waardoor vervallen gemeentewapens expliciet worden beschermd. Enig houvast biedt het officiële besluit waarin een wapen destijds is bevestigd voor of verleend aan een gemeente.

In de heraldiek geldt immers van oudsher de ongeschreven regel dat een iemand niet het aangenomen of zelfs officieel vastgestelde wapen van een andere persoon, familie of organisatie gaat voeren als het eigen wapen. Het zich toe-eigenen van zo’n wapen (‘wapenusurpatie’), ligt ook niet voor de hand. Wapens zijn immers kentekens waarmee de ene persoon, familie of organisatie zich juist wil onderscheiden van de andere.

Richtlijn voor het gebruik van vervallen gemeentewapens

Hoe kan een nieuwe gemeente de vervallen wapens van haar rechtsvoorgangers (de opgeheven gemeenten) beschermen, het hergebruik van vervallen gemeentewapens toestaan en een correct gebruik ervan bevorderen wanneer daarom wordt gevraagd?

De nieuwe gemeente kan zich in de eerste plaats het recht voorbehouden om te beschikken over de vervallen wapens van haar rechtsvoorgangers middels de toevoeging van een bepaling aan de Algemene Plaatselijke Verordening (APV).

Als richtlijn voor het gebruik van dorpswapens adviseert de Hoge Raad van Adel aan de nieuwe gemeente het gebruik ervan aan derden alleen toe te staan in die gevallen waarin het wapen wordt gevoerd als

• kenteken van een dorp (entiteit binnen de nieuwe gemeente) dat vóór een gemeentelijke herindeling een zelfstandige status had;
• symbool van en bindmiddel voor de hele dorpsgemeenschap;
• uiting van het sociale, culturele en historische leven binnen de hele dorpsgemeenschap, zoals sportverenigingen, muziekverenigingen of historische kringen.

Het hergebruik van het vervallen gemeentewapen ten behoeve van een beperkt particulier, commercieel of politiek deelbelang dat niet noodzakelijkerwijze het belang van de hele dorpsgemeenschap dient (ook al pretendeert men dat in bepaalde gevallen) is naar de mening van de Raad af te raden.

Waar vindt men vervallen gemeentewapens terug?

Wapens van alle bestaande en inmiddels opgeheven Nederlandse gemeenten, van andere overheidsorganisaties en van een aantal private instellingen, die vanaf 1815 officieel zijn vastgesteld, zijn geregistreerd in de wapenregisters van de Hoge Raad van Adel.